Navratri Upvas 2024 : नवरात्री हा हिंदू धर्मातील महत्त्वाचा सण आहे. दरवर्षी, आश्विन शुद्ध प्रतिपदेपासून नऊ दिवस देवीच्या उपासनेत घालवले जातात. या काळात उपवास करण्याची परंपरा आहे. देवीच्या भक्तांसाठी हे नऊ दिवस भक्ती, शुद्धता आणि शिस्तीचे असतात. या उपवासाचे शास्त्र, नियम, आहार आणि व्रत पद्धतींविषयी माहिती करून घेऊया.
Also Read : स्वामी सुतांनी सांगितलेली स्वामी समर्थ प्रकटदिनाची खरी कथा Shree Swami Samarth Real Story
उपवास म्हणजे काय?
“उपवास” या शब्दाचा अर्थ आहे ‘देवाच्या जवळ राहणे’. उपवास केल्याने शारीरिक आणि मानसिक शुद्धता प्राप्त होते. यातून मन शांत राहते आणि देवीच्या आशीर्वादाची प्राप्ती होते. नवरात्रीच्या नऊ दिवसांत भक्तांनी देवीची पूजा, उपासना आणि नामस्मरण करणे आवश्यक असते.
नवरात्रीत उपवास का करावा?
नवरात्री उपवास केल्याने शरीर शुद्ध होते. आहारात सात्विक पदार्थ घेतल्याने शरीरातील तणाव दूर होतो आणि मन एकाग्र होते. याचबरोबर भक्तांचे अध्यात्मिक बल वाढते. उपवास केल्याने शरीराला आवश्यक विश्रांती मिळते. देवीच्या सान्निध्यात राहून तिची आराधना करणे हा उपवासाचा खरा हेतू आहे.
उपवास कधी करावा?
नवरात्रीचे उपवास प्रतिपदेला सुरू होतात आणि नवमी किंवा दहाव्या दिवशी संपवले जातात. काहीजण नऊ दिवस उपवास करतात तर काहीजण केवळ अष्टमी किंवा नवमीला उपवास धरतात. आपल्या परंपरेनुसार उपवासाचा कालावधी ठरवावा. उपवास शक्य नसल्यास उठता बसता उपवास करणे शास्त्रानुसार योग्य आहे.
उपवासाच्या नियमांची माहिती:
१. सात्विक आहार:
उपवासा दरम्यान फक्त सात्विक पदार्थ खावे. यामध्ये फलाहार, दूध, दही, सुकामेवा, मध, खजूर यांचा समावेश असतो.
२. तळलेले पदार्थ टाळा:
उपवासा दरम्यान तळलेले पदार्थ टाळावे. यामुळे पचनसंस्थेवर ताण पडत नाही.
३. कांदा-लसूण वर्ज्य:
उपवासा दरम्यान कांदा-लसूण वापरू नये. यामुळे मनाची शुद्धता राखली जाते.
४. सैंधव मिठाचा वापर:
पांढऱ्या मिठाऐवजी सैंधव मिठाचा वापर करावा. हे उपवासा दरम्यान शास्त्रमान्य आहे.
५. मोहरी-हळद वर्ज्य:
उपवासा दरम्यान हळद, मोहरी, मोहरीचे तेल, हिंग यांचा वापर टाळावा.
उपवासा दरम्यान खायचे पदार्थ:
१. साबुदाणा:
साबुदाण्याच्या खिचडी किंवा वडा यांचा वापर केला जातो. मात्र साबुदाणा पचनासाठी जड असतो, त्यामुळे प्रमाणात खावा.
२. भगर:
भगर म्हणजे वरईचे तांदूळ. याचा उपवासा दरम्यान खूप वापर केला जातो. भगर हलका आणि पचायला सोपा असतो.
३. दशमी:
दशमी म्हणजे भाजलेल्या पिठाची भाकरी. उपवासासाठी भाजलेले अन्न पचायला सोपे असते.
४. फळे:
दुधासोबत फळांचा आहार महत्त्वाचा असतो. केळी, सफरचंद, पेरू असे फळे उपवासात घेऊ शकतो.
५. सुकामेवा:
अक्रोड, बदाम, काजू, खजूर असे सुकामेवा उपवासा दरम्यान खाल्ल्यास ऊर्जा मिळते.
उपवास सोडताना काय खावे?
१. हलका आहार:
उपवास सोडताना जड अन्न घेऊ नये. हलका आहार घ्या, जसे की दही-भात, गोडधोड जेवण.
२. सात्विक भोजन:
गोडधोड आणि सात्विक अन्न ग्रहण करूनच उपवास सोडावा. काही ठिकाणी पुरणपोळीचा नैवेद्य दाखवला जातो.
उपवासाच्या अन्य पद्धती:
१. उठता बसता उपवास:
काही भक्त पूर्ण नऊ दिवस उपवास करू शकत नाहीत. त्यांनी प्रतिपदेचा आणि नवमीचा उपवास करावा.
२. अष्टमी-नवमी उपवास:
काही जण फक्त अष्टमी आणि नवमीचे उपवास करतात. हे सुद्धा शास्त्रमान्य आहे.
३. निरंकार उपवास:
काही भक्त निरंकार म्हणजे अन्न-पाणी न घेता उपवास करतात. मात्र हे शरीराच्या प्रकृतीनुसार करावे.
उपवासा दरम्यान पाळायचे नियम:
१. चपलांचा त्याग:
नवरात्रीच्या काळात काही भक्त अनवाणी चालतात. हा परंपरेचा एक भाग आहे.
२. बेड-गादीचा त्याग:
या नऊ दिवसांत काहीजण गादी, बेड न वापरता जमिनीवर झोपतात. शास्त्रात याला महत्त्व आहे.
३. चांबड्याचे वस्त्र वर्ज्य:
चामड्याच्या वस्त्रांचा वापर टाळावा. यामध्ये चप्पल, पर्स, बेल्ट यांचा समावेश आहे.
४. ब्रह्मचर्य पालन:
नवरात्रीत ब्रह्मचर्याचे पालन करणे आवश्यक आहे. यामुळे मन शुद्ध राहते.
५. शांतता आणि संयम:
उपवासा दरम्यान शांततेचे आणि संयमाचे पालन करणे आवश्यक आहे. कोणाशी वादविवाद करू नका.
उपवासा दरम्यान आराधना कशी करावी?
उपवासा दरम्यान देवीची आराधना ही महत्त्वाची असते. देवीच्या मंत्राचा जप, श्रीसूक्त पठण किंवा दुर्गा सप्तशतीचे पाठ करण्याची परंपरा आहे. उपवासा पेक्षा उपासनेला जास्त महत्त्व आहे.
उपवास सोडताना पाळायचे नियम:
१. शुद्ध आहार:
उपवास सोडताना फक्त सात्विक आणि शुद्ध अन्न ग्रहण करावे.
२. आहारात गोडधोड पदार्थ:
काही भक्त गोडधोड खाऊन उपवास सोडतात, तर काही दही भाताचा नैवेद्य दाखवून उपवास संपवतात.
कुटुंबात उपवास करण्याची पद्धत:
घरातील प्रत्येकाने उपवास करणे आवश्यक नाही. एकाने उपवास केल्यासही देवीची कृपा प्राप्त होऊ शकते. घरातील स्त्रीने उपवास केल्यास देवीचा आशीर्वाद कुटुंबावर राहतो.
उपवासाचे फायदे:
१. आध्यात्मिक शुद्धता:
उपवासाद्वारे मन एकाग्र होते. भक्ती आणि शुद्ध भावनेने देवीची उपासना करता येते.
२. शारीरिक आरोग्य:
उपवास केल्याने शरीरातील विषारी पदार्थ बाहेर निघतात. त्यामुळे शरीर शुद्ध होते.
३. मानसिक शांतता:
उपवासा दरम्यान मनावर ताबा मिळतो आणि तणाव दूर होतो.
४. आरोग्यदायी आहार:
सात्विक आणि पचायला सोपा आहार घेतल्याने पचनसंस्था बळकट होते.
निष्कर्ष:
नवरात्रीच्या काळात उपवास करण्याचे अनेक फायदे आहेत. देवीच्या कृपेने भक्तांचे मन आणि शरीर शुद्ध होते. मात्र उपवास करताना शास्त्रानुसार दिलेले नियम पाळणे महत्त्वाचे आहे. शरीराची प्रकृती आणि परंपरेनुसार उपवास कसा करावा हे ठरवावे.