Ganpati visarjan Vidhi Marathi : गणपती उत्सव हा हिंदू धर्मातील एक प्रमुख आणि लोकप्रिय सण आहे, जो आनंद आणि भक्तीने साजरा केला जातो. या उत्सवात गणपती बाप्पांना घरात आणि सार्वजनिक स्थळी स्थापून त्यांची पूजा केली जाते. त्यानंतर, उत्तर पूजा आणि विसर्जन विधी पार पाडले जातात. गणपती बाप्पांचे विसर्जन हे एक महत्त्वाचे धार्मिक कृत्य आहे, ज्यामध्ये मूर्तीला पाण्यात विसर्जित करून बाप्पांना निरोप दिला जातो. या प्रक्रियेला शास्त्रशुद्ध पद्धतीने पार पाडणे महत्त्वाचे आहे. येथे आपण गणपती विसर्जनाची योग्य पद्धत आणि उत्तर पूजेचे धार्मिक महत्त्व याबद्दल विस्तृत माहिती पाहणार आहोत.
विसर्जनाची तयारी:
विसर्जन विधीच्या अगोदर, गणपती बाप्पांना आदराने निरोप देण्यासाठी तयार करणे आवश्यक आहे. हे गणपती उत्सवाच्या अंतिम दिवशी पार पडते. विसर्जनाच्या विधीत मूर्तीतील प्राण काढून, मूर्तीला पाण्यात विसर्जित केले जाते. विसर्जन प्रक्रियेची तयारी सुरू करण्यापूर्वी घरातील सदस्यांना पूजा सामग्री तयार ठेवावी लागते, ज्यात हळद-कुंकू, अक्षता, फुले, धूप, दीप, नैवेद्य, आणि मंत्राचा समावेश असतो. विसर्जनाच्या आधी गणपतीची “उत्तर पूजा” केली जाते.
उत्तर पूजेला महत्त्व:
गणपती बाप्पांना “उत्तर पूजा” केल्याशिवाय विसर्जन केले जात नाही. या पूजेला शास्त्रांमध्ये विशेष महत्त्व आहे कारण यात गणपती बाप्पांच्या मूर्तीमध्ये आणलेले प्राण पुन्हा काढले जातात आणि त्यांना आदरपूर्वक निरोप दिला जातो. उत्तर पूजेचा आरंभ घरातील कोणताही सदस्य करू शकतो, स्त्री किंवा पुरुष असो, पण पूजेसाठी योग्य आचरण आणि भावना आवश्यक आहे.
पूजेची पद्धत:
उत्तर पूजेच्या वेळी महिलांनी कपाळावर हळदी-कुंकू लावावे, आणि पुरुषांनी गुलाल लावावा. पूजेसाठी दीप प्रज्वलित करणे आवश्यक आहे. जर अखंड दिवा लावला नसेल तर तो विसर्जनाच्या आधी लावावा. दीपाला हळद, कुंकू आणि अक्षता अर्पण करून त्यास नमस्कार करावा. यानंतर गणपती बाप्पांना चंदन, हळद-कुंकू, अक्षता आणि फुलांनी पूजावे.
मंत्र आणि नैवेद्य:
मंत्राचे महत्त्व पूजेत फार मोठे आहे. पूजेदरम्यान संस्कृत मंत्रांचे उच्चारण करणे श्रेयस्कर मानले जाते. उदाहरणार्थ, “श्रीमद् महागणाधिपतये नमः” हे मंत्र म्हणत गणपती बाप्पांना धूप, दीप आणि फुले अर्पण केली जातात. नैवेद्य म्हणून गुळाचा नैवेद्य अर्पण करून त्यास “ओम प्राणाय स्वाहा, ओम आपनाय स्वाहा” या मंत्रांसह भक्तिपूर्वक समर्पित केले जाते.
विसर्जनाची पद्धत:
गणपती विसर्जनाच्या प्रक्रियेचा मुख्य भाग म्हणजे मूर्तीतील प्राण काढून ती पाण्यात विसर्जित करणे. मूर्तीतून प्राण काढण्यासाठी विशेष मंत्रांचा जप केला जातो. हा मंत्र संस्कृतमध्येच उच्चारावा लागतो, कारण त्यासाठी मराठीत पर्याय नाही. या मंत्राचा जप करून मूर्ती हलवून त्यातील प्राण बाहेर काढले जातात.
पर्यावरणाचे महत्त्व:
विसर्जन करताना पर्यावरणाची काळजी घेणे फार महत्त्वाचे आहे. प्लास्टर ऑफ पॅरिसच्या मूर्तीऐवजी शाडू मातीच्या मूर्तींचे विसर्जन घरात करणे योग्य ठरते. प्लास्टर ऑफ पॅरिसच्या मूर्ती विसर्जनासाठी नैसर्गिक आणि सुरक्षित ठिकाणे शोधणे महत्त्वाचे आहे.
विसर्जनानंतरचे विधी:
विसर्जनानंतर मूर्तीजवळ ठेवलेली पत्री, हार, सुपारी आणि विड्याची पाने निर्माल्यात विसर्जित करायची असतात. नैवेद्य अर्पण केलेली फळे स्वतः ग्रहण करता येतात, कारण ती गणपती बाप्पांना अर्पण केलेली असतात. याचबरोबर विसर्जनानंतर अखंड दिवा रात्रभर चालू ठेवणे आवश्यक आहे, कारण गणपती बाप्पा सूक्ष्म स्वरूपात त्या दिवशी घरातच राहतात.
विसर्जनानंतर पत्री आणि फुलांचे विसर्जन योग्य ठिकाणी करणे महत्त्वाचे आहे. पर्यावरणाच्या रक्षणासाठी पत्री आणि फुलांचा योग्य नाश करावा, म्हणजेच घराच्या बाहेर किंवा झाडाखाली खड्डा करून ती विसर्जित करणे चांगले आहे. हे विसर्जन करताना माती टाकून त्या ठिकाणाचे संरक्षण करावे.
प्राणप्रतिष्ठा आणि प्राण काढण्याची प्रक्रिया:
गणपती बाप्पांची मूर्ती केवळ मातीची नसून, त्यात प्राण आणले गेलेले असतात. म्हणूनच विसर्जन करण्यापूर्वी त्या मूर्तीतील प्राण बाहेर काढणे आवश्यक असते. प्राणप्रतिष्ठा करताना आपल्याला देवाचा आवाहन करून प्राण आणले जातात, त्यामुळे विसर्जन करताना त्या प्राणांना परत काढणे हा एक महत्त्वाचा विधी आहे.
प्राण काढण्यासाठी आपण संस्कृत मंत्रांचा जप करतो. या मंत्रांचा अर्थ असा आहे की, आपण गणपती बाप्पांना विनंती करतो की त्यांनी आपल्या मूर्तीतील प्राण परत घेऊन आम्हाला शांतता आणि समृद्धी द्यावी. विसर्जन विधीत मूर्तीचे विसर्जन फक्त मूर्तीच्या शारीरिक स्वरूपाचे होते, तर गणपती बाप्पांचे अदृश्य स्वरूप आपल्या मनात आणि घरात राहते.
विसर्जनानंतर घरात राहणारी शक्ती:
गणपती विसर्जनानंतरही गणपती बाप्पांचे सूक्ष्म स्वरूप आपल्या घरात काही काळ राहते. त्यामुळे विसर्जनाच्या रात्री घरात दिवा चालू ठेवणे शास्त्रानुसार आवश्यक आहे. यामुळे गणपती बाप्पांची कृपा आपल्या घरावर सतत राहते.
विसर्जनाचा अर्थ:
विसर्जन हा केवळ मूर्ती पाण्यात विसर्जित करण्याचा विधी नसून, तो आपल्या जीवनातील विघ्न, अडथळे आणि त्रास विसर्जित करण्याचा संकेत देतो. गणपती बाप्पा आपल्याला विघ्नहर्ता म्हणून ओळखले जातात, आणि त्यांचे विसर्जन करताना आपण आपले सर्व दुःख, अडचणी आणि विघ्न त्यांच्या चरणी अर्पण करतो. गणपती बाप्पा या सगळ्या विघ्नांना घेऊन जातात आणि आपल्या जीवनात शांती, समृद्धी आणि आनंदाचे वातावरण निर्माण करतात.
नैतिक आणि आध्यात्मिक शिक्षण:
गणपती विसर्जनाच्या प्रक्रियेतून आपल्याला अनेक नैतिक आणि आध्यात्मिक शिकवणी मिळतात. विसर्जन हा एक असा विधी आहे ज्यातून आपल्याला त्याग, भक्ती आणि समर्पणाची शिकवण मिळते. गणपती उत्सवाच्या काळात आपण जे काही शिकलो, अनुभवले आणि साध्य केले ते विसर्जनाच्या विधीतून आपल्याला आत्मसात करायला हवे. विसर्जन हा केवळ विधी नसून, तो आपल्या जीवनात परिवर्तन घडवून आणण्यासाठी एक प्रेरणादायक प्रक्रिया आहे.
गणपती बाप्पांची कृपा आणि आशीर्वाद:
विसर्जनानंतर गणपती बाप्पांची कृपा आपल्या जीवनात सतत राहावी यासाठी आपण मनापासून प्रार्थना करतो. गणपती बाप्पांचे विसर्जन करताना आपण त्यांच्या कृपेची आणि आशीर्वादाची प्रार्थना करतो की त्यांनी आपल्या सर्व विघ्नांना हरवावे आणि आपल्या जीवनात सुख, समाधान आणि समृद्धी निर्माण करावी.
विसर्जनानंतरच्या पूजेचे महत्त्व:
विसर्जनानंतरही गणपती बाप्पांची पूजा करणे आणि त्यांचे आशीर्वाद घेणे महत्त्वाचे आहे. विसर्जनानंतरच्या पूजेत आपण गणपती बाप्पांच्या चरणी आपली सेवा अर्पण करतो आणि त्यांच्या कृपेची प्रार्थना करतो.
गणपती विसर्जन ही प्रक्रिया केवळ धार्मिक विधी नसून, ती आपल्या जीवनातील आध्यात्मिक आणि मानसिक परिवर्तनाचे प्रतीक आहे. विसर्जनादरम्यान आपण भक्तिपूर्वक विधी पार पाडावे, पर्यावरणाची काळजी घ्यावी आणि गणपती बाप्पांच्या कृपेची प्रार्थना करावी.