Navratri Ghat Sthapana : नवरात्री घटस्थापनेची संपूर्ण माहिती , नवरात्री घटस्थापना विधी

Navratri Ghat Sthapana : नवरात्री घटस्थापनेची संपूर्ण माहिती | नवरात्री घटस्थापना विधी

नवरात्री हा हिंदू धर्मातील एक महत्त्वाचा सण आहे. नवरात्रीचे शारदीय रूप विशेष महत्त्वाचे मानले जाते. यामध्ये देवी दुर्गेच्या नऊ रूपांची पूजा केली जाते. नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी घटस्थापना केली जाते. घटस्थापनेला ‘कलश स्थापन’ असेही म्हणतात. या दिवशी देवीला आपल्या घरी आमंत्रण दिले जाते. देवीचे सूक्ष्म रूप आपल्या घरी आणण्यासाठी काही विशिष्ट विधी केले जातात. हा लेख नवरात्री घटस्थापनेच्या संपूर्ण विधीची सविस्तर माहिती देईल.

Table of Contents

घटस्थापनेचा महत्त्व

घटस्थापना नवरात्रीचा पहिला दिवस असतो. या दिवशी केलेली पूजा आणि घटस्थापना विधी देवी दुर्गेला आमंत्रित करण्यासाठी आणि तिचे शक्तिरूप आपल्या घरी स्थानपन्न करण्यासाठी केली जाते. ही स्थापना नऊ दिवस टिकते आणि त्या दरम्यान देवीची नियमित पूजा केली जाते. घटस्थापना नवरात्रीचा प्रमुख भाग असल्याने याला शास्त्रातही विशेष महत्त्व दिले गेले आहे.

घटस्थापनेची तयारी

घटस्थापनेपूर्वी काही महत्त्वाच्या गोष्टींची तयारी करणे आवश्यक असते. या तयारीत सर्वप्रथम घर, देवघर स्वच्छ करणे महत्त्वाचे आहे. घरातील देवांच्या मूर्ती स्वच्छ करून त्यांना नवीन वस्त्र परिधान करणे, पूजेच्या साहित्याची तयारी करणे यामध्ये अंतर्भूत आहे. या प्रक्रियेतील महत्वाच्या गोष्टी पुढीलप्रमाणे आहेत:

कलशाची निवड:
घटस्थापनेसाठी दोन कलशांचा वापर केला जातो. एक मातीचा कलश असतो आणि दुसरा तांब्याचा कलश असतो. मातीच्या कलशात सप्तधान्य टाकून ते रुजवले जातात, आणि तांब्याचा कलश मंगल कलश म्हणून वापरला जातो.
कलश सजावट:
कलशावर हळद, कुंकू लावून स्वस्तिक चिन्ह बनवले जाते. कलशाला पवित्र धागा (कलावा) बांधला जातो. हळद, कुंकवाने कलश शुद्ध करण्याची प्रक्रिया होते.
सप्तधान्यांची निवड:
सप्तधान्य म्हणजे सात प्रकारचे धान्य. यात गहू, जव, मूग, मटकी, वाटाणा, चणे आणि वाल यांचा समावेश होतो. यांमध्ये गहू आणि जवचे प्रमाण अधिक असते, कारण ते लवकर रुजतात.
पानांची निवड:
घटात ठेवण्यासाठी आंब्याची किंवा खाऊची पानं घेतली जातात. या पानांना हळद-कुंकू लावून त्यांना शुद्ध केले जाते.
पूजेसाठी इतर साहित्य:
घटामध्ये ठेवण्यासाठी सुवासिक फुले (जसे मोगरा, गुलाब) घेतली जातात. याशिवाय, सुपारी, हळकुंड, पैसा आणि अक्षता घेतल्या जातात.

घटस्थापना विधी

घटस्थापना विधी अत्यंत शास्त्रशुद्ध असतो. या प्रक्रियेत मातीचा कलश तयार करून त्यामध्ये सप्तधान्य रुजवले जाते आणि मंगल कलश स्थापित केला जातो.

1. मातीची तयारी:

माती स्वच्छ करून घेतली जाते. एक पत्रावळीवर मातीचा थर पसरवला जातो. या मातीमध्ये सप्तधान्य भिजवून ठेवले जाते.

2. मंगल कलश स्थापना:

मंगल कलशामध्ये गंगाजल किंवा स्वच्छ पाणी भरले जाते. त्यानंतर सुपारी, पैसा, हळकुंड आणि फुलं ठेवून पानांनी कलश सजवला जातो.

3. अष्टदल कमळ तयार करणे:

पाटावर तांदूळ पसरून त्यावर हळद-कुंकवाने अष्टदल कमळ तयार केले जाते. या अष्टदल कमळावर घटस्थापना केली जाते.

4. अखंड दिव्याची स्थापना:

नवरात्रीच्या नऊ दिवसांसाठी अखंड दिवा प्रज्वलित केला जातो. हा दिवा तांदळाच्या पाटावर स्वस्तिक चिन्हावर ठेवला जातो. अखंड दिव्यातील वात नऊ दिवस अखंड राहील याची काळजी घेतली जाते.

5. देवीच्या मूर्तीची पूजा:

घटस्थापनेनंतर देवीची मूर्ती किंवा देवीचा मुखवटा मंगल कलशामध्ये स्थापित केला जातो. देवीला नवे वस्त्र, दागिने, फुले अर्पण केली जातात.

6. टोपलीत सप्तधान्याची स्थापना:

सप्तधान्याने भरलेल्या मातीच्या टोपलीत मातीच्या कलशाची स्थापना केली जाते. हा कलश देवीच्या शक्तीचे प्रतीक मानला जातो. घटाच्या भोवती कापसाचे वस्त्र बांधून देवीला सजवले जाते.

7. नागवेलीच्या पानांची माळ:

घटाला पहिल्या दिवशी नागवेलीच्या पानांची माळ घालण्यात येते. यासाठी नऊ नागवेलीची पानं वापरली जातात.

नवरात्रीतील नऊ दिवसांची पूजा

घटस्थापनेनंतर देवीची नियमित पूजा केली जाते. नवरात्रीच्या नऊ दिवसात देवीच्या नऊ रूपांची पूजा केली जाते. प्रत्येक दिवशी वेगळ्या रंगाची वस्त्र, फुलं आणि नैवेद्य अर्पण केले जातात.

1. पहिला दिवस – शैलपुत्री देवी

पहिल्या दिवशी देवी शैलपुत्रीची पूजा केली जाते. तिला लाल रंगाच्या फुलांनी सजवले जाते.

2. दुसरा दिवस – ब्रह्मचारिणी देवी

दुसऱ्या दिवशी ब्रह्मचारिणी देवीची पूजा केली जाते. तिला पांढऱ्या रंगाच्या फुलांनी सजवले जाते.

3. तिसरा दिवस – चंद्रघंटा देवी

तिसऱ्या दिवशी चंद्रघंटा देवीची पूजा केली जाते. या दिवशी देवीला हिरव्या रंगाच्या वस्त्र आणि फुलांनी सजवले जाते.

4. चौथा दिवस – कूष्मांडा देवी

चौथ्या दिवशी कूष्मांडा देवीची पूजा केली जाते. तिला नारिंगी रंगाच्या फुलांनी सजवले जाते.

5. पाचवा दिवस – स्कंदमाता देवी

पाचव्या दिवशी स्कंदमाता देवीची पूजा केली जाते. तिला पिवळ्या रंगाच्या फुलांनी सजवले जाते.

6. सहावा दिवस – कात्यायनी देवी

सहाव्या दिवशी कात्यायनी देवीची पूजा केली जाते. तिला गुलाबी रंगाच्या वस्त्र आणि फुलांनी सजवले जाते.

7. सातवा दिवस – कालरात्री देवी

सातव्या दिवशी कालरात्री देवीची पूजा केली जाते. तिला निळ्या रंगाच्या फुलांनी सजवले जाते.

8. आठवा दिवस – महागौरी देवी

आठव्या दिवशी महागौरी देवीची पूजा केली जाते. तिला पांढऱ्या रंगाच्या वस्त्र आणि फुलांनी सजवले जाते.

9. नववा दिवस – सिद्धिदात्री देवी

नवव्या दिवशी सिद्धिदात्री देवीची पूजा केली जाते. या दिवशी देवीला जांभळ्या रंगाच्या फुलांनी सजवले जाते.

नवरात्रीतील विशेष पूजाअर्चा

नवरात्रीच्या दरम्यान अनेक घरांमध्ये दुर्गा सप्तशतीचा पाठ केला जातो. देवीची ओटी भरणे, दररोज वेगळा नैवेद्य अर्पण करणे आणि संध्याकाळी आरती करणे हे विशेष विधी मानले जातात.

1. दुर्गा सप्तशती पाठ:

दुर्गा सप्तशती हा ग्रंथ देवीच्या स्तुतीत लिहिलेला आहे. नवरात्रीच्या नऊ दिवसांमध्ये रोज दुर्गा सप्तशतीचे वाचन केले जाते.

2. ओटी भरणे:

नवरात्रीच्या दरम्यान देवीला ओटी भरली जाते. यामध्ये नारळ, साडी, फळं, सुपारी, आणि हळद-कुंकवाचा समावेश असतो.

3. संध्याकाळी आरती:

दररोज संध्याकाळी देवीची आरती केली जाते. आरतीनंतर देवीला प्रसाद अर्पण केला जातो.

घटस्थापनेची समाप्ती – विजयादशमी

नवरात्रीच्या नऊ दिवसांनंतर दसऱ्याच्या दिवशी घटस्थापनेची समाप्ती होते. या दिवशी देवीची विसर्जन पूजा केली जाते. घटातील पाणी आणि धान्य नदीत विसर्जित केले जाते. घरातील देवतांचे आशीर्वाद घेतले जातात.