Story Kanada Raja Pandharicha : पंढरपूरचा विठोबा, ज्याला भक्त ‘कानडा राजा पंढरीचा’ म्हणतात, यामागे एक समृद्ध ऐतिहासिक आणि धार्मिक कथा आहे. महाराष्ट्राच्या पंढरपूर शहरातील विठोबा म्हणजेच भगवान विठ्ठल हे हिंदू धर्मातील अत्यंत पूजनीय दैवत आहेत. अनेक संतांच्या अभंगांमध्ये ‘कानडा राजा’ असा उल्लेख केला जातो. हा शब्द प्रामुख्याने संत तुकाराम, संत नामदेव, संत एकनाथ, आणि संत ज्ञानेश्वर यांच्या अभंगांतून आला आहे. या कथेसोबत विजयनगरच्या राजा कृष्णदेवराय यांच्याशी निगडीत एक ऐतिहासिक संदर्भ आहे.
पंढरपूरचे ऐतिहासिक महत्व:
पंढरपूर हे महाराष्ट्रातील सोलापूर जिल्ह्यातील एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. हे विठोबाच्या मंदिरामुळे सर्वांमध्ये प्रसिद्ध आहे. पंढरपूरच्या विठोबाला साक्षात पांडुरंगाच्या रूपात मानले जाते, आणि या मंदिराच्या महात्म्यामुळे पंढरपूरला ‘दक्षिणेचे काशी’ असेही म्हणतात. विठोबा किंवा पांडुरंग हे भक्तांचे रक्षण करणारे देव आहेत, ज्यांच्या चरणी भक्तांनी जातपात, वर्णभेद बाजूला ठेवून आपली भक्ती व्यक्त केली आहे.
कृष्णदेवराय यांची कथा:
विजयनगरचे सम्राट कृष्णदेवराय यांचा इतिहास विठोबाच्या ‘कानडा राजा’ या उपाधीशी जोडला गेला आहे. कृष्णदेवराय हे विजयनगर साम्राज्याचे एक प्रतापी आणि भक्तीपरायण राजा होते. त्यांच्या काळात विजयनगर हे एक अत्यंत संपन्न आणि सामर्थ्यशाली राज्य होते. राजा कृष्णदेवराय हे देवी-देवतांवरील अतूट श्रद्धेमुळे प्रसिद्ध होते, आणि त्यांच्या राज्यकाळात त्यांनी अनेक मंदिरे आणि तीर्थस्थळांची पुनर्बांधणी व सुशोभिकरण केले.
एका प्रसंगात, राजा कृष्णदेवराय आपल्या राज्यातील विविध तीर्थक्षेत्रांना भेटी देत होते. अशाच एका दौर्‍यात ते पंढरपूरला आले, जिथे त्यांनी विठोबाचे दर्शन घेतले. विठोबाचे सावळे रूप पाहून राजा अत्यंत प्रभावित झाले आणि त्यांनी पांडुरंगाला आपल्या विजयनगरला येण्याची विनंती केली. देव आणि भक्तामध्ये एक अनोखा संवाद झाला, जिथे विठोबाने राजाची इच्छा मान्य केली, पण त्याचबरोबर एक अट ठेवली की कृष्णदेवराय यांनी कधीही भगवंताच्या भक्तांचा अपमान करू नये.
राजाने या अटीचा स्वीकार केला आणि विठोबाला विजयनगरला घेऊन जायचे ठरवले. पंढरपूर ते विजयनगरपर्यंत देवाची मूर्ती नेण्यासाठी ब्राह्मणांची रांग लावली गेली. या प्रक्रियेमुळे विठोबाला विजयनगरला नेण्यात आले आणि तेथे एका भव्य महालात मूर्तीची स्थापना करण्यात आली. या कालावधीत विठोबाची नियमित पूजा सुरू होती.
भानुदास महाराजांचा हस्तक्षेप:
जेव्हा विठोबा विजयनगरला गेले होते, तेव्हा पंढरपूरातील भक्त अत्यंत दु:खी झाले होते. आषाढी वारी जवळ येत होती, परंतु मंदिरात विठोबाची मूर्ती नसल्यामुळे वारकरी भक्त नाराज झाले होते. त्याच वेळी संत एकनाथ महाराजांचे पंजोबा संत भानुदास महाराज पंढरपूरला आषाढी वारीसाठी आले होते. पंढरपूरातील भक्तांनी भानुदास महाराजांना विनंती केली की, तेच विठोबाला विजयनगरमधून परत आणू शकतील.
भानुदास महाराजांनी या विनंतीला मान दिला आणि ते विजयनगरला पोहोचले. विजयनगरच्या महालात पोहोचल्यावर त्यांनी पंढरपूरच्या विठोबाचे नामस्मरण सुरू केले. महालाच्या बाहेर बसून त्यांनी उपवास केला आणि विठोबाला परत घेऊन जाण्याचा निश्चय केला. त्यांच्या निःस्वार्थ भक्तीने विठोबा प्रभावित झाले आणि एका रात्री, विठोबा स्वतः महालातून बाहेर आले, महालाचा दरवाजा आपोआप उघडला गेला आणि विठोबा भानुदास महाराजांना भेटले.
दोघांमध्ये एक संवाद झाला, ज्यात विठोबाने महाराजांना गळ्यातला हिऱ्यांचा हार दिला आणि त्यांना सांगितले की, हार घालून परत पंढरपूरला निघावे. सकाळी राजा कृष्णदेवराय जेव्हा देवाची पूजा करण्यासाठी आले, तेव्हा त्यांनी पाहिले की देवाच्या गळ्यातील हिऱ्यांचा हार गायब आहे. त्यांनी तातडीने सैनिकांना हार शोधण्याचा आदेश दिला.
सैनिकांनी भानुदास महाराजांना महालाच्या बाहेर जप करत बसलेले पाहिले आणि त्यांच्याजवळ हिऱ्यांचा हार पाहून त्यांनी त्यांना चोर म्हणून पकडले. भानुदास महाराजांना राजासमोर नेले गेले, जिथे कृष्णदेवराय यांनी त्यांना चोर म्हणून दोष दिला आणि त्यांना शिक्षा म्हणून सुळावर चढवण्याचा हुकूम दिला.
विठोबाचा चमत्कार:
जेव्हा भानुदास महाराजांना सुळावर चढवण्याची तयारी सुरू झाली, तेव्हा विठोबा स्वतः प्रकट झाले आणि कृष्णदेवराय यांना सांगितले की, भानुदास महाराज चोर नसून माझे भक्त आहेत. कृष्णदेवराय यांनी त्यांची चूक मान्य केली आणि विठोबाला पंढरपूरला परत घेऊन जाण्याचे वचन दिले.
त्या दिवशी विठोबा एक छोटेसे रूप धारण करून भानुदास महाराजांच्या झोळीत बसले आणि भानुदास महाराज विठोबाला पंढरपूरला घेऊन आले. जेव्हा ते पंढरपूरमध्ये पोहोचले, तेव्हा लाखो वारकरी विठोबाचे दर्शन घेण्यासाठी जमले होते. विठोबाला परत पाहून सगळ्यांच्या आनंदाला पारावार राहिला नाही. या घटनेनंतर विठोबाची मूर्ती पुन्हा मंदिरात स्थापित करण्यात आली.
कानडा राजा पंढरीचा:
या संपूर्ण घटनेचा संदर्भ म्हणजे ‘कानडा राजा’. राजा कृष्णदेवराय विजयनगरच्या कानडी भाषिक प्रदेशातून होते. त्यांनी विठोबाला आपल्या राज्यात नेले आणि तिथे भक्तीपूर्वक पूजेसाठी ठेवले. म्हणूनच संतांनी त्यांच्या अभंगांमध्ये विठोबाला ‘कानडा राजा पंढरीचा’ म्हणून ओळखले आहे.
‘कानडा राजा’ हा शब्दप्रयोग तुकाराम महाराज, ज्ञानेश्वर माऊली, संत नामदेव, आणि संत एकनाथ यांच्या अभंगांमध्ये वारंवार आढळतो. याचा अर्थ असा की विठोबा हे पंढरपूरचे देव असले तरी काही काळासाठी ते विजयनगरच्या कानडा राज्यात देखील गेले होते.
भक्तीतील समर्पण आणि विठोबाचे स्थान:
ही कथा भक्तीतील समर्पण आणि देवाच्या कृपेचे एक उत्तम उदाहरण आहे. भानुदास महाराज आणि राजा कृष्णदेवराय दोघेही विठोबाचे भक्त होते, परंतु देवाचे सान्निध्य भानुदास महाराजांना त्यांच्या निःस्वार्थ भक्तीमुळे मिळाले. या घटनेमुळेच ‘कानडा राजा पंढरीचा’ या शब्दाचा अर्थ उलगडतो.
संतांनी आपल्या अभंगांमध्ये ‘कानडा राजा’ म्हणून विठोबाचा उल्लेख केल्यामुळे या कथेला धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व प्राप्त झाले आहे.